با شعله ور شدن آتش انقلاب، زن مسلمان نيز كه تا پيش از اين با فعاليت‏‌هاي مخفي و به عنوان مادر شهيد و يا همسر مبارزين در بند با رژيم شاه مبارزه مي‏كرد، به خيابان‏ها آمد، با چادر مشكي، با فرزندش كه او را در بغل گرفته بود، با مشت‌هاي گره كرده و با فرياد «مرگ بر شاه‏»:
«شما در چه تاريخي چنين ديده‏ايد؟ امروز زن‏هاي شير دل طفل خود را در آغوش كشيده و به ميدان مسلسل و تانك مي‏روند، در كدام تاريخ چنين مردانگي و فداكاري از زنان ثبت‏شده است.»

و همين حركت ايشان نهضت را قوت و تداوم بخشيد:
«آمدن شما خانم‏ها به خيابان‌‏ها و ميدان‏هاي مبارزه موجب اين شد كه مردها هم قوت پيدا بكنند، تقويت‏بشوند، روحيه آنها هم با آمدن شما تقويت‏بشود.»

«مردها به تبع زنها در خيابان‏‌ها مي‏ريختند، تشويق مي‏كردند زن‏ها مردان را، خودشان در صف‌هاي جلو بودند.» شهادت شهيد، ثمره دامان پر مهر و اندوخته دستان زحمتكش مادران فهيم و گرانقدري است كه محبت مادري را با عشق الهي پيوند مي‏زنند و روح و جان فرزندان خود را آماده مي‏سازند كه به قربانگاه شهادت قدم گذارند، و به همين جهت‏حضرت امام خميني‏رحمه الله، بزرگ مصلح قرن در جاي جاي كلام خويش زنان را پيشگامان انقلاب معرفي مي‏كند:
زناني كه خود در تظاهرات در صف مقدم حاضر بودند;
زناني كه با حركت‏خود، مردان را براي حضور و مبارزه تشجيع كردند;
زناني كه فرزندان خود را براي شهادت تربيت كردند;
زناي كه با پاسداري از خون شهدا، انقلاب را تداوم بخشيدند...
امام‏رحمه الله مي‏فرمايند: «ما نهضت‏خودمان را مديون زن‏‌ها مي‏دانيم.» و همين نكته براي بيان نقش زنان در پيروزي انقلاب اسلامي از هر كلامي رساتر است .

انقلاب اسلامي و تحول جايگاه زن

هم زمان با پيروزي انقلاب و استقرار نظام اسلامي، ديدگاه سنتي خواستار شدت يافتن محدوديت زنان و عدم حضور ايشان در صحنه‏هاي مختلف سياسي، اجتماعي و فرهنگي شد. اين جريان در چند ساله آغازين استقرار جمهوري اسلامي شتاب بالايي داشت. از سوي ديگر خواسته‏هاي برخاسته از ديدگاه متجدد و فرنگي مآب نيز در مقابل عوارض و قوانين نظام اسلامي مانند حجاب و عدم حضور زنان در برخي مشاغل و فعاليت‌ها، مقاومت مي‏كرد.

مشخص نبودن حدود واقعي حقوق و جايگاه زن در آن دوران، در نظام اسلامي به اين امر دامن مي‏زد. هر دو جريان علي‏رغم تضاد و تقابلي كه داشتند در مقابل مواضع انقلاب مقاومت مي‏كردند. هر ديدگاه بنا به تفسير خود از زن، از جمهوري اسلامي در خواست‏هايي داشت و امام به سبب ويژگي‏هاي علمي و شخصيتي كه داشتند توانستند با حركت اصلاحي خود هر دو ديدگاه را تعديل نمايند.

حضرت امام از منظر يك مصلح و راهبر، نگرش نويني را در مورد زن ارايه كردند. حضور سازنده زن در صحنه‏‌هاي تاريخ و در ابعاد گوناگون سياسي، اجتماعي، فرهنگي، مبارزاتي و... امري انكار ناپذير است. اما مهم انديشه‏اي است كه بر مسند قرائت تاريخ نشسته است. امام خميني‏رحمه الله زن را از زواياي پنهان تاريخ و حضور مبهم و كم رنگ آن در ناخود آگاه جامعه به صحنه خود آگاهي و فعال رساند.

رويكرد امام خميني به مقوله زن داراي دو بعد است. ايشان در يك بعد تبييني و تفسيري به فروافكني ديدگاه‌هاي نادرست سبت‏به زن پرداخته و جايگاه زن را در تفكر اصلاحي خويش معين ساخته و در بعد دوم ساختار اجرايي و تربيتي و تهذيبي مناسب با شخصيت زن را ارايه نمودند.

حضرت امام در مبحث كلامي زن را همچون مرد در پيشگاه خلقت دانسته‏اند. از نظر ايشان زن و مرد هر دو انسان هستند و هر دو توان رسيدن به بالاترين مراحل رشد و كمال را دارند، و در عالي‏ترين مراحل كمال زن الگو و اسوه شده و مردان نيز بايد به وي اقتدا كنند:
«الگو حضرت زهراعليها السلام است.»

تعبيرات امام از مقام و منزلت‏حضرت فاطمه زهراعليها السلام و معرفي ايشان به عنوان يكي از نمونه‏‌هاي انسان كامل و نيز برگزيدن روز ميلاد آن حضرت به عنوان «روز زن‏» براي معرفي الگوي برگزيده زن در اسلام ريشه در اين تفكر دارد و اين در حالي است كه پيش از انقلاب روز 17دي، روز كشف حجاب، «روز زن‏» بود.

از ديگر مباني انديشه اصلاحي امام بازخواني منزلت اجتماعي زن از منظر دين بود. اصل اساسي مورد نظر ايشان در مورد حضور زن در صحنه‌‏هاي سياسي، مبارزاتي و... ممانعت از «شي‏ء وارگي‏» زن است و مطابق همين اصل است كه برخوردهاي متفاوت و گاه متضاد امام قابل توجيه مي‏شود. در سال‌هاي آغازين دهه چهل و در ابتداي نهضت مخالفت صريح حضرت امام با حق راي زنان (اشاره به لايحه دولت اسدالله علم مبني بر شركت‏بانوان در انتخابات) و نيز مخالف ايشان با تساوي حقوق زنان و سربازي بردن دختران برخاسته از همين اصل است، چنان كه ايشان خود مي‏گويند: «مگر با چهار تا زن فرستادن به مجلس ترقي حاصل مي‏شود؟ مگر مردها كه تا حالا بودند ترقي براي شما درست كردند تا زنهايتان ترقي درست كنند؟... ما با ترقي زنان مخالف نيستيم، با اين فحشا مخالفيم با اين كارهاي غلط مخالفيم.»

اما پس از پيروزي انقلاب و تغيير شرايط اجتماعي از آنجا كه حضرت امام زمينه را براي رشد و حضور سازنده آنها آماده مي‏بينند خواستار حضور فعال زنان در صحنه‌‏هاي مختلف مي‏شوند:
«شما هم (زنان) بايد راي بدهيد. شما هم با سايرين فرقي نداريد، بلكه شما مقدميد بر مردها.»

«شي‏ءوارگي‏» محصول نظام استثمارگر است كه هم زن و هم مرد را مورد سودجويي قرار مي‏دهد. حذف نظام ظالم و استثمارگر زمينه ساز حضور رو به كمال مرد و زن مي‏شود. و از اين رو حضرت امام در تبيين حدود جايگاه اجتماعي زن در يك نظام ايده‏آل مي‏فرمايند: «در نظام اسلامي زن به عنوان يك انسان مي‏تواند مشاركت فعال با مردان در بناي جامعه اسلامي داشته باشد ولي نه به صورت يك شي‏ء، نه او حق دارد خود را به چنين حدي تنزل دهد و نه مردان حق دارند كه به او چنين بينديشند.»

و نيز: «اسلام زن را مثل مرد در همه شؤون - در همه شؤون - همان طوري كه مرد در همه شؤون دخالت دارد زن هم دخالت دارد. » و در اين زمينه از يك سو دايره سخنان امام از توصيه فراتر رفته و وارد قلمرو الزام مي‏شود: «زن بايد در مقدرات اساسي مملكت دخالت كند.» و از ديگر سو ايشان اين حضور را با كرامت و شرافت ويژه‏اي توام مي‏سازند: «ما نهضت‏خودمان را مديون زنها مي‏دانيم. مردها به تبع زنها در خيابان‌ها مي‏ريختند.»

از ديگر نكات مهم انديشه امام در مورد نسبت ميان زن و مرد است. در ديدگاه سنتي زن موجودي درجه دو تلقي مي‏شود. در ديدگاه متجدد با آنكه دايره اختيارات زن افزايش يافته اما وي بيشتر نقش جايگزين را دارد كه در مواقع ضرورت و اضطرار جاي خالي مرد را پر مي‏كند و در نهايت زن پس از مرد قرار دارد. در فمينيسم نيز - كه امروزه به عنوان پيشروترين نهضت زنانه در دنيا شناخته مي‏شود - زن برتر از مرد است‏بلكه در مقابل مرد قرار دارد و براي احقاق حقوقش بايد با تمام قوا در مقابل مرد بايستد و جامعه ايده‏آل آن، جامعه يك جنسيتي و زنانه است.

از منظر امام زن و مرد به لحاظ انساني نسبت تساوي دارند:«زن مساوي مرد است. زن مانند مرد آزاد است كه سرنوشت و فعاليت‌هاي خود را انتخاب كند.»

حضرت امام با توجه با شناختي كه از روحيات لطيف و خواسته‏هاي فطري و طبيعي يك زن - كه مناسب جنگ و خونريزي نيست - دارند حضور فعال ايشان در صحنه‏هاي مختلف انقلاب و پس از آن در دفاع هشت‏ساله را با عبارات گوناگون ارج گذاشته بر جايگاه برتر ايشان تاكيد مي‏ورزند: «شما رهبران نهضت هستيد، بانوان رهبران نهضت ما هستند، ما دنباله رو آنها هستيم، من شما را به رهبري قبول دارم و خدمتگزار شمايم.»

به صورت طبيعي پس از تبيين و تفسير جايگاه و منزلت اجتماعي زن از سوي امام خميني‏رحمه الله، زمينه براي حضور فعال و سازنده زن در نظام اسلامي فراهم شد. به همين جهت ايشان از يك طرف حدود فعاليت‌هاي علمي، اجرايي، سياسي، حقوقي و... زنان را معين مي‏سازند و از طرف ديگر با بررسي تنگناهاي موجود، راه حل‏هايي مناسب را ارايه مي‏كنند.

در اين مرحله امام به تعديل نظرات مختلف مي‏پردازند. مخاطبين امام در اينجا همگان هستند، بويژه آنان كه نظرشان هماهنگ با امام نيست: «آنهايي كه كارشكني مي‏كنند( اشاره به كساني كه به بهانه‌‏هاي مختلف با فعاليت‌هاي اجتماعي زنان مخالف مي‏كردند) اگر مسلمان هستند، اين خدمت‏بزرگي كه اين خانمها و اين بانوان دارند مي‏كنند و پيش خدا خدمت‏شايسته است، از معاصي كبيره است كه كارشكني در اين موضوع بكنند و اگر چنان چه آنها هستند كه پايبند به اسلام نيستند و مي‏خواهند هرزگي بكنند، فصل هرزگي گذشت، ديگر به شما اجازه نمي‏دهند بانوان ايران كه كارهايي كه سابق مي‏كرديد، اين كارها را اعاده بدهيد.»

در نگرش امام خميني‏رحمه الله، هر چند زن حق حضور در تمامي امور را دارا مي‏باشد اما مقام مادري داراي جايگاه ويژه‏اي مي‏باشد و به همين سبب مادري را بالاترين شغل، شغلي شريف، شغل معلمي، بالاتر از معلمي و شغل انبيا و انسان سازي مي‏داند و به همين سبب مادر بودن و تربيت فرزندان را اصلي‏ترين وظيفه زن و جدا كردن فرزند را از مادر از عوامل انحطاط جامعه مي‏داند: «در طول اين سلطنت، اينها كوشش كردند كه مادران را از بچه‏ها جدا كنند، به مادرها تزريق كردند كه بچه‏داري چيزي نيست، شما توي ادارات بياييد و اينها بچه‏هاي معصوم را جدا كردند از دامن مادران و بردند در پرورشگاه‏ها و جاهاي ديگر و اشخاص اجنبي و غير رحيم آنها را به تربيت فاسد تربيت مي‏كردند. بچه‏اي كه از مادرش جدا شد پيش هر كه باشد عقده پيدا مي‏كند، عقده كه پيدا كرد مبدا بسياري از مفاسد مي‏شود. بسياري از قتل‌هايي كه واقع مي‏شود، از روي همين عقده‏هايي است كه پيدا مي‏شود و بسياري از عقيده‏ها از اين پيدا مي‏شود.»

در مجموع انقلاب اسلامي ايران موجب تحولاتي در فرهنگ و ساختار فكري جامعه و به طور اخص زنان گرديد كه جهشي باور نكردني را در وضعيت ايشان پديد آورد. افزايش تعداد تحصيل كرده‏ها، دانش‏آموزان و دانشجويان، اساتيد، هنرمندان، شاغلان و فعالان اقتصادي و اجتماعي، توجه خاص به وضعيت‏حقوقي زنان و تصويب قوانين متناسب با وضعيت روز ايشان همانند قانون «تعيين مهريه به نرخ روز»، توجه به وضعيت اشتغال زنان و تصويب قوانين كار متناسب با شان مادري و همسرداري زنان، همچون استفاده از تعطيلات دوران زايمان، كار نيمه وقت، بازنشستگي پيش از موعد و ... از دستاوردهاي انقلاب براي زنان بوده است، هر چند كه تا ايجاد وضعيت مطلوب فاصله بسيار است.